Kolekcje

Kolekcja Roślin Naczyniowych UGDA-Plants jest największym zbiorem wchodzącym w skład Zielnika Uniwersytetu Gdańskiego, obejmuje ona około 300 000 alegatów. Gromadzi przede wszystkim florę północnej Polski i stanowi efekt pracy zespołu gdańskich botaników prowadzących liczne badania florystyczne i fitosocjologiczne w tym regionie. Szczególnie cenne są zbiory z początkowego okresu działalności zielnika, tj. m.in. kolekcja prof. dr hab. Hanny Piotrowskiej z obszaru Wolińskiego i Słowińskiego Parku Narodowego. Stanowią one ważny wkład dokumentacyjny w poznanie flory i zbiorowisk tych cennych obszarów nadmorskich. Flora Pomorza zachowana w materiałach zielnikowych przyczyniła się do opracowania regionalnej czerwonej Listy oraz Czerwona Księga Pomorza Gdańskiego. To tu w Kolekcjach Zielnikowych zdeponowano materiały zielnikowe dra Ryszarda Markowskiego, dra Michała Bulińskiego i dr Jadwigi Stasiak, czy dr Renaty Afranowicz-Cieślak z Polski Północnej. Wiele z materiałów pochodzących z Zielnika UGDA stanowiło materiał dokumentacyjny przy opracowaniu Atlasu Rozmieszczenia Roślin Naczyniowych w Polsce. – Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland pod redakcją prof. A. Zająca i prof. M. Zając z Uniwersytetu Jagiellońskiego.
W kolekcji roślin naczyniowych Herbarium Universitatis Gedanensis można znaleźć około 500 przedwojennych arkuszy niemieckich botaników, aptekarzy i farmaceutów, są to w dużej mierze okazy z obszarów ówczesnych Prus Zachodnich (obecnie okolice Gdańska, Elbląga, Wejherowa, Lęborka, Kartuz i Kościerzyny), oraz Prus Wschodnich (okolice Iławy i Mławy) zbierane m.in. przez członków Pruskiego Towarzystwa Botanicznego, w tym m.in. przez jego założycieli – Roberta Caspary’ego i Juliusa von Klinggraeffa.
Ponadto przy współpracy z Gołubieńskim Ogrodem Botanicznym oraz Arboretum Wirty przy Nadleśnictwie Kaliska w Zielniku UGDA powstała pierwsza na pomorzu obszerna kolekcja pędów drzew i krzewów w stanie bezlistnym (zarówno gatunków rodzimych jak i ich odmian hodowlanych), stanowiąca materiał porównawczy podczas badań florystycznych.

Kolekcja porostów Uniwersytetu Gdańskiego UGDA L jest jedną z największych tego typu w Polsce i obecnie liczy ponad 62 800 zinwentaryzowanych alegatów grzybów zlichenizowanych, naporostowych oraz niewielką liczbę grzybów tradycyjnie badanych przez lichenologów.

Za datę utworzenia kolekcji można uznać rok 1975, gdyż z tego roku pochodzi okaz o numerze 1 w kolekcji. Wszystkie włączone do zbioru i zaindeksowane unikalnym kodem okazy znajdują się w bazie danych, są zdigitalizowane i posiadają kopię cyfrową. Około 20 tysięcy okazów nadal czeka na włączenie do kolekcji.

Trzon kolekcji stanowią okazy zebrane z terenu Polski (głównie północna część kraju, w tym okazy z Puszczy Białowieskiej), ale także Skandynawii, tzw. Krajów Bałtyckich, Wysp Brytyjskich i innych regionów. Okazy z innych części świata reprezentowane są przez kolekcję z Ameryki Południowej (głównie Boliwii), ale także Australii, Grenlandii, kontynentalnej części Ameryki Północnej i innych. Głównymi kolekcjonerami są: M. Kukwa (ponad 20 000 alegatów; głównie północna Polska, Puszcza Białowieska i Boliwia), T. Sulma (ponad 11 000 alegatów; głównie Pertusaria s.l., Parmeliaceae, kolekcje karpackie, w tym z terenu obecnej Ukrainy), A. Kowalewska (ponad 9 000 okazów; głównie okazy epifityczne z północnej Polski) i W. Fałtynowicz (4000 okazów; kolekcje głównie z północnej Polski). Ponad 34 000 okazów zostało zidentyfikowanych przez prof. dr hab. Martina Kukwę. Większość okazów została zebrana po 1935 roku, z wieloma alegatami zebranymi w XX wieku w latach 30. i 50. przez prof. Sulmę oraz w latach 80. przez profesora Fałtynowicza. Materiały z lat 90. XX w. i te z XXI w. zbierane były głównie przez prof. dr hab. M. Kukwę i dr A. Kowalewską.

Materiały porostowe z badań Puszczy Białowieskiej prowadzone w ramach międzynarodowego projektu „KlimaVeg – wpływ zmian klimatu na zasięgi gatunków i skład gatunkowy zespołów roślinnych umiarkowanej, borealnej i alpejskiej strefy klimatycznej” przez prof. dr hab. M. Kukwę stanowa bardzo cenny materiał dokumentacyjny badań zmian klimatu.

W skład kolekcji wchodzi również około 1000 okazów wydawanych w ramach wydawnictw zielnikowych (w tym Lichenes Australasici exsiccati) oraz ponad 300 typów (w tym 32 holotypy oraz 33 izotypy). Dla ponad 11 000 okazów został przeanalizowany skład wtórnych metabolitów porostowych przy pomocy chromatografii cienkowarstwowej. Kolekcja UGDA L jest również wykorzystywana do badań molekularnych.

W zbiorach Herbarium Pomeranicum istnieje jedna kolekcja obejmująca wyżej wymienione organizmy; znajduje się w niej blisko 16 000 alegatów mszaków, należących łącznie do ponad 300 różnych taksonów. Zielnik mszaków UGDA-B pochodzi głównie z obszaru Polski Północnej. Twórcami i głównymi kolekcjonerami są obecny opiekun kolekcji dr Bartłomiej Hajek, prof. dr hab. Maria Herbichowa i dr Krzysztof Gos. Znaczna część kolekcji jest poświęcona gatunkom leśnym i torfowiskowym.

W zasobach Zielnika Uniwersytetu Gdańskiego zgromadzono bogaty zbiór alegatów zielnikowych rodziny Orchidaceae. Stanowi on efekt wieloletnich badań taksonomicznych prowadzonych w Katedrze Taksonomii Roślin Ochrony Przyrody. Zebrane materiały pochodzą z wypraw terenowych oraz wymian prowadzonych z innymi instytucjami naukowymi w kraju i za granicą. Zdeponowane okazy zielnikowe pochodzą ze wszystkich części świata, z dużym udziałem gatunków tropikalnych. Ponadto kolekcja storczykowatych UGDA-Orchid, stanowi wydzielony zbiór materiałów zielnikowych powiązanych tematycznie z kolekcją rycin, preparatów mokrych, preparatów mikroskopowych, dokumentacji SEM i TEM oraz archiwum literatury z zakresu opracowań taksonomicznych tej grupy organizmów. Założycielem kolekcji jest prof. dr hab. Dariusz L. Szlachetko, który zapoczątkował i nadal rozwija wraz ze współpracownikami kolekcję, prowadząc intensywne badania przedstawicieli rodziny Orchidaceae. Efektem tych działań jest odkrycie i opisanie wielu nowych dla nauki i świata gatunków oraz powstanie licznych opracowań taksonomicznych. Należą do nich rewizje i monografie wybranych grup oraz flory obszarów tropikalnych np. Kolumbii, Gwatemali, Środkowo-Wschodniej Afryki, czy Gujan. Część zdeponowanych w UGDA okazów to cenne dla nauki typy nomenklatoryczne.

Kolekcja UGDA-Figures stanowi archiwum ponad 20 tysięcy oryginalnych rycin oraz reprintów, stworzonych do celów publikacyjnych. Powstałą w oparciu o materiały zielnikowe zasobów zielnika UGDA ale także podczas kwerend do wielu światowych herbariówm.in. Missouri Botanical Garden, Smithsonian Institution Herbarium i Harvard University Herbaria.

Herbarium Uniwersytetu Gdańskiego dysponuje kolekcją około 10 000 preparatów zakonserwowanych w płynach konserwujących dokumentujących cechy morfologiczne okazów oraz obszerną kolekcją preparatów mikroskopowych prętosłupów gatunków z rodziny Orchidaceae. Tworzenie tego zbioru zapoczątkował prof. dr hab. Dariusz Szlachetko ponad 40 lat w ramach realizowanych na UG badaniach nad taksonomią storczykowatych.

Konserwowanie części roślin w płynach utrwalających, najczęściej kwiatów, ma na celu zachowanie ich cech taksonomicznych, które mogą ulec zatarciu w przypadku prasowania i suszenia materiału przed umieszczeniem go w zielniku. Płyn konserwujący, dzięki swoim komponentom, utrwala materiał roślinny zachowując jego najdrobniejsze szczegóły, takie jak zgrubienia czy włoski na powierzchni epidermy. Dzięki temu preparaty utrwalone w płynie mogą posłużyć do bardzo dokładnych badań, na przykład tych, które w oparciu o mikroskopię skaningową analizują mikromorfologię.

Najczęściej używanymi płynami do konserwacji roślin w naszej jednostce są Kew Mixture i Copenhagen Mixture. Zawartość alkoholu etylowego i formaldehydu służy do utrwalenia preparatu i zabezpieczenia materiału przed mikroorganizmami. W przypadku Copenhagen Mixture, drugi z tych składników nie jest wykorzystywany, co jest uzasadnione z uwagi na szkodliwe dla zdrowia właściwości formaldehydu. Glicerol jako składnik obu mieszanin ma za zadanie utrzymać elastyczność próbek.

Z uwagi na to, że część procedur badawczych wymaga świeżego materiału a pozyskanie próbek z naturalnego środowiska jest często niemożliwe, hodowla żywych okazów bywa jedyną drogą do tego żeby zgromadzić niezbędny materiał.
Wiele okazów zgromadzonych w kolekcjach żywych reprezentuje gatunki rzadkie lub zagrożone wyginięciem. Ich pozyskiwanie ze środowiska naturalnego i wywożenie z miejsca występowania są zatem bardzo ograniczone. Większość okazów zgromadzonych w naszej kolekcji pochodzi z uprawnionych do uprawy i sprzedaży hodowli komercyjnych bądź z innych kolekcji naukowych bądź amatorskich.
Szklarnia Wydziału Biologii UG podzielona jest na kilka bloków, które dostosowane są pod względem temperatury i innych parametrów do potrzeb roślin pochodzących z różnych środowisk. Dzięki specjalistycznemu systemowi zarządzania klimatem, nawadnianie, utrzymanie temperatury, wilgotności powietrza czy dostarczenie roślinom odpowiedniej ilości światła są zautomatyzowane.

Hodowle szklarniowe Herbarium Universitatis Gedanensies gromadzą dwie główne kolekcje:

• tropikalnych roślin storczykowatych (UGDA-G), pochodzących głównie z Ameryki Południowej i Azji.
• roślin owadożernych Collection of CarnivorousPlants (UGDA-CP) – w skład której wchodzą Narodowa Kolekcja rodzaju Nepenthes oraz Narodowa Kolekcja rodzaju Heliamphora

Wśród kolekcji Zielnikowych znajdują się dwie kolekcje należące do Pracowni Paleoekologii i Archeobotaniki (Katedra Ekologii Roślin) Wydziału Biologii UG. Utworzenie kolekcji i gromadzenie zbiorów zainicjowała prof. dr hab. Małgorzata Latałowa. Nad dalszym rozwojem, katalogowaniem i rozbudową obu kolekcji czuwają dr hab. Monika Badura prof. UG oraz mgr Ewa Janik.

Kolekcja Karpologiczna (Carpological Reference Collection) CRefColl-UGDA stanowi zbiór materiałów porównawczych, nasion, owoców i ich elementów, poszerzony o drewno i inne elementy wegetatywne roślin. Obecnie Kolekcja liczy ponad 3 900 okazów spośród 1 880 gatunków zarówno flory krajowej jak i z zagranicy. Okazy spoza Polski reprezentują między innymi florę Austrii, Belgii, Czech, Francji, Hiszpanii, Finlandii, Islandii, Niemiec czy Włoch. Większość zbiorów pochodzi z ogrodów botanicznych, m.in. z Kew Royal Botanical Gardens (Londyn, Wielka Brytania), Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego (Kraków), Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego, Orto Botanico Università di Siena (Sienna, Włochy), Stavanger Botanic Garden (Stavanger, Norwegia), Ogrodu Roślin Leczniczych Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego czy Gołubińskiego Ogrodu Botanicznego. Ponadto pozyskano okazy z instytutów naukowych, takich jak Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Institut méditerranéen d’écologie et de paléoécologie (Marsylia, Francja). W kolekcji znajdują się także materiały zbierane ze stanowisk naturalnych, np. zbiór prof. dr hab. M. Latałowej (wyspa Wolin i Tatry), Jean-Marie Dupont (Pireneje), prof. dr hab. K. Tobolskiego (Polska, Niemcy, Skandynawia), prof. dr hab. H. Piotrowskiej (wybrzeże Polski) czy dr Z. Radwańskiej-Paryskiej (Tatry). Zbiory reprezentują większość krajowej flory. Szczególnie liczne próby w kolekcji należą do następujących rodzin: Poaceae (trawy), Cyperaceae (turzycowate), Asteraceae (złożone) i Apiaceae (baldaszkowate). Celem gromadzenia nasion i owoców w ramach współczesnej kolekcji jest dostarczenie materiału referencyjnego dla analizy szczątków kopalnych ze stanowisk paleoekologicznych i archeobotanicznych.

Palinologiczna Kolekcja Porównawcza (Pollen Reference Slide Collection) PRefSColl-UGDA stanowi obszerny zbiór 1541 preparatów, które reprezentują 761 gatunków. Są to zarówno rośliny naczyniowe, jak i zarodnikowe. Stanowią one materiał dokumentacyjny powstały w oparciu o badania palinologiczne, obejmujące wiele stanowisk archeobotanicznych oraz paleoekologicznych z terenu Europy, Afryki i Azji. Tego typu zdeponowane materiały są wykorzystywane zarówno w badaniach współczesnych, jak i archeologicznych dotyczących śladów roślin kopalnych. Tego typu dane kopalne służą m. in. do weryfikacji chronologicznej stanowisk archeologicznych.